ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਭਿੰਨ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹੋਰ ਵਿਭਿੰਨ ਨਸਲ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਵੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣ, ਉੱਥੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਮੌਕੇ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਿੱਛੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੈ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕ। ਇੱਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਹਨ- ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਰਾਣਾ, ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤ-ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਮੰਡਿਆਨੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ।
ਸਾਲ 2000 ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਣਾ ਰਾਣਾ ਜੀ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਕੰਮ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ 1.5 ਏਕੜ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੰਡੀਕਰਨ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਸਫਲ ਸਫਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ। ਵਿਗਿਆਪਨ ਅਤੇ ਵਿਕਰੀ ਪ੍ਰਮੋਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਕਾ ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਜਾੱਨਸਨ ਐਂਡ ਜਾੱਨਸਨ ਵਰਗੇ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬ੍ਰੈਂਡ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਤੱਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਰਕਟਿੰਗ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਉਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਪੀ.ਏ.ਯੂ. ਦੇ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੀ.ਏ.ਯੂ. ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿਭਾਗ ਏਜੰਸੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ।
16 ਸਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖੇਤੀ ਕਾਰੋਬਾਰ 70 ਏਕੜ ਤੱਕ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਕਿ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਕਣ।
“ਹਾੱਲੈਂਡ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਇਲ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਰੂਸ ਦੇ ਲੋਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਗੁਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।” ਉਹ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਵਿਸ਼ਕਾਰ:
ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਹੀ ਰਾਣਾ ਜੀ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਇੱਛੁਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਆਵਿਸ਼ਕਾਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ।
• ਮਸ਼ੀਨ ਜੋ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਟ੍ਰੈਕ ਕਰਦੀ ਹੈ
ਹਾੱਲੈਂਡ ਦੀ ਯਾਤਾਰਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲੀ ਚੀਜ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਸੀ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਟੈਗ ਟ੍ਰੈਕਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ। ਇਹ ਮਸ਼ੀਨ ਹਰੇਕ ਮੱਛੀ ਦੀ ਟੈਗਿੰਗ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਸਿੰਗ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਡੱਚ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਸਸਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਮਸ਼ੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰੂਪ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਟ੍ਰੈਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜ਼ੋਖਮ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ‘ਚ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਮੱਛੀ ਦੇ ਮਲ ਦੀ ਖਾਦ
ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਜਿਸ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਵਿਸ਼ਕਾਰ ਕੀਤਾ ਉਹ ਸੀ ਮੱਛੀ ਦੇ ਮਲ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਖਾਦ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਆਵਿਸ਼ਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਗੁੜ ਅਤੇ ਡੀਕੰਪੋਜ਼ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਟੋਏ ਵਿੱਚ 45 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖਾਦ ਬਾਗਬਾਨੀ ਮਕਸਦ ਲਈ ਕਾਫੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ।
• ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਜਿਉਂਦੀ ਮੱਛੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲਾ ਉਪਕਰਨ
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਿਤ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਵਧੀਆ ਰੇਟ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਵੀ ਲਿਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 12 ਵੋਲਟ ਦੀ ਡੀ.ਸੀ ਮੋਟਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਹਰ ਦੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪੰਪ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੱਛੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਮੱਛੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਤੋਂ ਬਣਿਆਂ ਫੈਸ਼ਨ ਸਹਾਇਕ ਉਪਕਰਨ
ਮੱਛੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਇੱਕ ਐਸਿਡ ਵਰਗਾ ਪਦਾਰਥ ਛੱਡਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੱਛੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਮਕਦਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਣਾ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੋਬਾਇਲ ਕਵਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ। ਪੀ.ਏ.ਯੂ. ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਮੱਛੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਨਾਲ ਬਣੇ ਮੋਬਾਇਲ ਕਵਰ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੋਬਾਇਲ ਦੇ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਨਿਕਾਸ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਮੱਛੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਬੈਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦਾ ਮੁੱਲ 600 ਯੂਰੋ ਪ੍ਰਤੀ ਇੰਚ ਹੈ। ਰਾਣਾ ਜੀ ਨੇ ਮੋਬਾਇਲ ਕਵਰ ਦੇ ਆਵਿਸ਼ਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪੱਤਰ ਲਈ ਅਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੱਛੀ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ-
“ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੈਂਕ ਮੱਛੀ ਪ੍ਰੋਜੈੱਕਟ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਮੁੱਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਕਮੀ ਵੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟ੍ਰਿਪ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ 9 ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ।
ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਜੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਐਕੁਆ ਵਰਲਡ ਫਾਰਮ (Raj Aqua World farm) ‘ਤੇ ਵਾਪਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਰੋਹੂ, ਕਤਲਾ ਅਤੇ ਮੁਰਕ ਮੱਛੀ ਦੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਹੋਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਧੀਆ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀਆਂ ਵੇਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਸਬਸਿਡੀ ਦਰਾਂ ਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਸਫਲਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਖੋਜਾਂ ਅਤੇ ਪਰੀਖਣ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਿਅਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ।
ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਯੋਜਨਾ
ਉਹ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਐਕੁਆਪੋਨਿਕਸ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬਿਹਤਰ ਪਰਿਣਾਮ ਲਈ ਐਕੁਆਪੋਨਿਕਸ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੀ ਮਹਿੰਗੀ ਨਸਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
• 2004-05 ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਪੀ.ਏ.ਯੂ. ਕਿਸਾਨ ਕਲੱਬ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੈੱਸਟ (ਉੱਤਮ) ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਸਨਮਾਨ
• 2005-06 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਮੋਹਨ ਕੰਗ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਡੇਅਰੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਮੱਛੀ ਪਾਲਕ ਦਾ ਅਵਾਰਡ
• 2005 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਮੋਹਨ ਕੰਗ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਡੇਅਰੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਵੱਲੋਂ ਐਕੁਆਕਲਚਰ ਦੀ ਵਾਟਰ ਹਾਰਵੈਸਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬੈੱਸਟ (ਉੱਤਮ) ਇਨਪੁੱਟ ਟੈੱਕਨਾਲੋਜੀ ਲਈ ਸਨਮਾਨ
• 2005 ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਕ ਵਿਕਾਸ ਏਜੰਸੀ , ਮੋਗਾ ਵੱਲੋਂ ਲੋਅ ਲੈੱਵਲ ਵਾਟਰ ਹਾਰਵੈਸਟਿੰਗ ਟੈੱਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਨ (35 ਕੁਇੰਟਲ) ਲਈ ਸਨਮਾਨ
• 2006-07 ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ
• 2008-09 ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ
• 2010-2011 ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਲਈ ਸੀਵਰੇਜ਼ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ
