ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਦਾ ਨਾਮ "ਹੈਲੀਐਨਥਸ" ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾ ਤੋ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। "ਹੈਲੀਅਸ" ਮਤਲਬ ਸੂਰਜ ਅਤੇ "ਐਨਥਸ " ਦਾ ਮਤਲਬ ਫੁੱਲ। ਫੁੱਲ ਸੂਰਜ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਮੁੜ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਤੇਲ ਵਾਲੀ  ਫਸਲ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਤੇਲ ਫਿੱਕੇ ਰੰਗ, ਵਧੀਆ ਸੁਆਦ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਬੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੀ ਮਾਤਰਾ  48-53 % ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਨਰਮ ਬੈਡ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਖੇਤ ਨੂੰ ਦੋ- ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵਾਹ ਕੇ ਪੱਧਰਾ ਕਰੋ।  

 ਖਾਦਾਂ ( ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ)

 ਤੱਤ ( ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ)

 ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ  4-5 ਟਨ ਰੂੜੀ ਦੀ ਗਲੀ ਸੜੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਪਾਉ । ਨਾਇਟ੍ਰੋਜਨ 24 ਕਿਲੋ (50 ਕਿਲੋ ਯੂਰੀਆ), ਫਾਸਫੋਰਸ 12 ਕਿਲੋ (75 ਕਿਲੋ ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਪੀ)  ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ ।।ਸਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਉ। ਅੱਧੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ  ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਫਾਸਫੋਰਸ ਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ ਬਿਜਾਈ ਦੇ ਸਮੇ ਤੇ ਬਾਕੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਬਿਜਾਈ ਤੌ 30  ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਪਾਉ। ਸੇਜੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾ ਵਿੱਚ ਬਿਜਾਈ ਤੌ 30   ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਪਾਉ।

ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਤੇ ਮੌਸਮ ਅਨੁਸਾਰ 9-10 ਸਿੰਚਾਈਆ ਕਰੋ । ਪਹਿਲੀ ਸਿੰਚਾਈ ਬਿਜਾਈ ਤੋ 3 ਮਹੀਨਾ ਬਾਅਦ ਕਰੋ। ਫਸਲ ਨੂੰ 50% ਫੁੱਲ ਪੈਣ ਤੇ, ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਨਰਮ ਅਤੇ ਸਖਤ ਸਮੇ ਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਝਾੜ ਘੱਟ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਖੇੜਾ ਅਤੇ ਜੜਾਂ ਦਾ ਗਲਣਾ ਵਰਗੀਆ ਬਿਮਾਰੀਆ ਲੱਗ ਸਕਦੀਆ ਹਨ। ਭਾਰੀਆ ਜ਼ਮੀਨਾ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ 20-25 ਦਿਨ ਅਤੇ ਹਲਕੀਆ ਵਿੱਚ  8-10 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਕਰੋ।ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਬੀਜ਼ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆ ਘੱਟ ਹੋਣ ਤਾਂ  ਸਵੇਰੇ 8-11 ਸਮੇ 7-10 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਤੇ ਹੱਥਾ ਨਾਲ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰੋ। ਇਸ ਲਈ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮਲਮਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਢੱਕ ਲਵੋ।

• ਕੀੜੇ ਮਕੌੜੇ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ:

ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ: ਇਹ ਸੁੰਡੀ ਪੌਦਿਆ ਅਤੇ ਦਾਣਿਆ ਨੂੰ ਖਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਉੱਲੀ ਬਣਦੀ  ਹੈ ਤੇ ਫੁੱਲ ਗਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੁੰਡੀ ਹਰੇ ਤੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ 4 ਫੈਰੋਮੋਨ ਕਾਰਡ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਲਗਾਉ। ਜੇਕਰ ਖਤਰਾ ਵਧੇ ਤਾਂ ਕਾਰਬਰਿਲ 1 ਕਿਲੋ  ਜਾਂ  ਐਸੀਫੇਟ 800  ਗ੍ਰਾਮ  ਜਾਂ ਕਲੋਰਪਾਈਰੀਫੋਸ 1 ਲੀਟਰ ਨੂੰ 100 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ  ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਤੇ  ਛਿੜਕਾਅ ਕਰੋ।

ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਸੁੰਡੀ:  ਇਹ  ਸੁੰਡੀ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਖਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਇਹ ਸੁੰਡੀ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਅਤੇ ਵਾਲ ਕਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੁੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਉ।  ਜੇਕਰ ਹਮਲਾ ਦਿਖੇ ਤਾਂ ਫਿਪਰੋਨਿਲ ਐਸ ਸੀ 2 ਮਿਲੀਲੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ। ਹਮਲਾ ਵਧਣ ਤੇ 10  ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਦੋ ਸਪਰੇਆ ਜਾਂ ਸਪਾਈਨੋਸੈਂਡ 5 ਮਿਲੀਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ। 

ਤੇਲਾ : ਇਸ ਦਾ ਹਮਲਾ ਸ਼ਾਖਾਂ ਬਨਣ ਸਮੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਨਾਲ ਪੱਤੇ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੱਚੇ ਹੋਏ ਨਜ਼ਰ ਆਉਦੇ ਹਨ।  ਜੇਕਰ 10-20 % ਬੂਟੇ ਉੱਤੇ ਰਸ ਚੂਸਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜਿਆ ਦਾ ਹਮਲਾ ਦਿਖੇ ਤਾਂ ਨੀਮ ਸੀਡ ਕਰਨਾਲ ਐਕਸਟਰੈਕ  5 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

• ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ:

ਜੜਾਂ ਦਾ ਗਲਣਾਂ :  ਇਸ ਰੋਗ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤਣੇ ਤੇ ਸਵਾਹ ਰੰਗੇ ਧੱਬੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ  । ਪਰਾਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੌਦਾ ਅਚਾਨਕ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ 30 ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਟਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਵੀਰਾਇਡ 1 ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਅਤੇ 20 ਕਿਲੋ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਜਾਂ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪਾਉ।  ਇਸ ਤੋ ਇਲਾਵਾ  ਕਾਰਬੈਂਡਾਜ਼ਿਮ 1 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ  ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ। 

ਤਣੇ ਦਾ ਗਲਣਾ: ਫਸਲ ਬੀਜਣ ਦੇ 40 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਨੁਕਸਾਨੇ ਹੋਏ ਪੌਦੇ ਦੇ ਤਣੇ ਅਤੇ ਜਮੀਨ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਉੱਲੀ ਬਣਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ  ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ  2 ਗ੍ਰਾਮ ਥੀਰਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਲੋ ਬੀਜ ਨੂੰ ਸੋਧੋ ।

ਝੁਲਸ ਰੋਗ :ਇਸ ਰੋਗ ਨਾਲ ਬੀਜ਼ ਅਤੇ ਤੇਲ ਦਾ ਝਾੜ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਹੇਠਲੇ ਪੱਤਿਆ ਉੱਤੇ ਗੂੜੇ ਭੂਰੇ ਤੇ ਕਾਲੇ ਧੱਬੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਪੱਤੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਨੁਕਸਾਨ ਵਧਣ ਤੇ ਇਹ ਧੱਬੇ ਤਣੇ ਤੇ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਸਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦਿਖੇ ਤਾਂ ਮੈਨਕੋਜ਼ਿਬ 3 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਰੇਅ 10 ਦਿਨ ਦੇ ਫਰਕ ਤੇ 4 ਵਾਰ ਕਰੋ।

ਫੁੱਲਾ ਦਾ ਗਲਣਾ: ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਭੂਰੇ ਧੱਬੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਦੇ ਹਨ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧੱਬੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਲੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਫੁੱਲ ਨਿੱਕਲਣ ਜਾਂ ਬਣਨ ਸਮੇ  ਜੇਕਰ ਇਸਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦਿਖੇ ਤਾਂ ਮੈਨਕੋਜ਼ਿਬ 2 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

ਪੱਤਿਆ ਦੇ ਸੁੱਕਣ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਕਟਾਈ ਕਰੋ। ਕਟਾਈ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਨਾ ਕਰੋ, ਕਿਉਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪੱਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਉਂਕ ਦਾ ਖਤਰਾ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਤੋ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 2-3 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਸੁਕਾਉ। ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋ ਬੀਜ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਿੱਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗਹਾਈ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸੋਟੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟ ਕੇ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਗਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀਜ ਨੂੰ ਭੰਡਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੁਕਾਉ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 9-10 % ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

1.Punjab Agricultural University Ludhiana

2.Department of Agriculture

3.Indian Agricultural Research Instittute, New Delhi

4.Indian Institute of Wheat and Barley Research

5.Ministry of Agriculture & Farmers Welfare