ਬੇਲ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਚਿਕਿਤਸਕ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਲ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਫਲ ਵਾਲਾ ਰੁੱਖ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਬੰਗਾਲੀ ਬੇਲ, ਭਾਰਤੀ ਬੇਲ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਸੇਬ, ਪਵਿੱਤਰ ਫਲ, ਪਥਰੀਲਾ ਸੇਬ ਆਦਿ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਖਤੀ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਲ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਦਵਾਈਆਂ ਦਸਤ, ਮਰੋੜ, ਪੇਟ ਦਰਦ, ਖਾਣੇ ਦੀ ਨਾਲੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਆਦਿ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਪਤਝੜ ਵਾਲਾ ਰੁੱਖ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਕੱਦ 6-8 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਫੁੱਲ ਹਰੇ-ਚਿੱਟੇ ਅਤੇ ਮਿੱਠੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫਲ ਲੰਬੂਤਰੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਿਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਪਤਲੇ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਮੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ੂਗਰ ਦੇ ਇਲਾਜ, ਸੂਖਮ-ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ, ਚਮੜੀ ਸਾੜ ਦੇ ਇਲਾਜ, ਦਰਦ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ, ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਦਰਦ, ਪਾਚਣ-ਕਿਰਿਆ ਆਦਿ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਕਰਕੇ, ਇਸਨੂੰ ਚਿਕਿਤਸਕ ਪੌਦੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਤਲਹਟੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ, ਉਤਰਾਂਚਲ, ਝਾਰਖੰਡ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਡੈਕਨੀ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਧੀਆ ਰੇਤਲੀ ਦੋਮਟ ਮਿੱਟੀ, ਧੁੱਪ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ, ਗਰਮ ਨਮੀ ਵਾਲਾ ਜਲਵਾਯੂ, ਇਸ ਫਸਲ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦਾ pH 5-8 ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 75- 90° ਫਾਰਨਹਾਈਟ ਵਾਲੀ ਗਰਮ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।

Narendra Bael ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨਰੇਂਦਰ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆੱਫ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਐਂਡ ਟੈੱਕਨਾਲੋਜੀ, ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

Narendra Bael (NB) 1 ਅਤੇ Narendra Bael (NB) 2 ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ।

Narendra Bael (NB)-5: ਇਸਦੇ ਫਲ ਦਾ ਆਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਔਸਤਨ ਭਾਰ 1 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੋਲ ਮੁਲਾਇਮ, ਘੱਟ ਗੂੰਦ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਆਦੀ ਨਰਮ ਗੁੱਦੇ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

Narendra Bael (NB)-6: ਇਸਦੇ ਫਲ ਦਾ ਆਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਔਸਤਨ ਭਾਰ 600 ਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੋਲ ਮੁਲਾਇਮ, ਘੱਟ ਗੂੰਦ ਅਤੇ ਨਰਮ ਗੁੱਦੇ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਲਕੇ ਖੱਟੇ ਅਤੇ ਸੁਆਦ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

Narendra Bael (NB)-7: ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ, ਸਮਤਲ ਗੋਲ ਅਤੇ ਰੰਗ ਹਰਾ-ਸਲੇਟੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

Narendra Bael (NB)-9: ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ, ਲੰਬੂਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

Narendra Bael (NB)-16: ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਫਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਅੰਡਾਕਾਰ, ਗੁੱਦਾ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

Narendra Bael (NB)-17: ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਫਲ ਔਸਤਨ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

CISH ਕਿਸਮਾਂ ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਨਸਟੀਟਿਊਟ ਆੱਫ ਸਬ-ਟ੍ਰੋਪੀਕਲ ਹੋਰਟੀਕਲਚਰ, ਲਖਨਊ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

CISH B-1: ਇਹ ਮੱਧ-ਰੁੱਤ ਦੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜੋ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਮਈ ਵਿੱਚ ਪੱਕਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਫਲ ਲੰਬੂਤਰੇ-ਅੰਡਾਕਾਰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਔਸਤਨ 1 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਗੁੱਦਾ ਸੁਆਦੀ ਅਤੇ ਗੂੜੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੁੱਖ ਪੱਕਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ 50-80 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

CISH B-2: ਇਹ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜੋ ਦਰਮਿਆਨੀ ਫੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਫਲ ਲੰਬੂਤਰੇ-ਅੰਡਾਕਾਰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰ ਔਸਤਨ 1.80-2.70 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਗੁੱਦਾ ਸੁਆਦੀ ਅਤੇ ਸੰਤਰੀ-ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਬੀਜ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੁੱਖ ਪੱਕਣ ਸਮੇਂ ਇਸਦਾ ਭਾਰ 60-90 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

Goma Yashi: ਇਹ ਕਿਸਮ ਸੈਂਟਰਲ ਹੋਰਟੀਕਲਚਰ ਐਕਸਪੈਰੀਮੈਂਟ ਸਟੇਸ਼ਨ, ਗੋਧਰਾ, ਗੁਜਰਾਤ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰੁੱਖ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੇ, ਕਮਜ਼ੋਰ, ਵਧੇਰੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਪੱਕਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਪੀਲਾ-ਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

Pant Aparna, Pant Shivani, Pant Sujata, Pant Urvashi ਨਾਮ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਜੀ.ਬੀ. ਪੰਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆੱਫ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਐਂਡ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ, ਪੰਤਨਗਰ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

Pant Aparna: ਇਸਦੇ ਰੁੱਖ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੇ, ਲਮਕਵੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੇ, ਕੰਡਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਪੱਤੇ ਵੱਡੇ, ਗੂੜੇ ਹਰੇ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ਪਾਤੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫਲ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਔਸਤਨ ਭਾਰ 1 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

Pant Shivani: ਇਹ ਕਿਸਮ ਅਗੇਤੀ ਮੱਧ-ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਰੁੱਖ ਲੰਬੇ, ਮਜ਼ਬੂਤ, ਸੰਘਣੇ, ਸਿੱਧੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਵਾਲੇ, ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫਲਾਂ ਦਾ ਭਾਰ 2 ਤੋਂ 2.5 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

Pant Sujata: ਇਸਦੇ ਰੁੱਖ ਦਰਮਿਆਨੇ ਕੱਦ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਮਕਵੇਂ ਅਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ, ਸੰਘਣੇ, ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 1 ਤੋਂ 1.5 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

Pusa Urvashi: ਇਹ ਮੱਧ-ਰੁੱਤ ਦੀ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਰੁੱਖ ਲੰਬੇ, ਮਜ਼ਬੂਤ, ਸਿੱਧੇ ਵਧਣ ਵਾਲੇ, ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫਲ ਅੰਡਾਕਾਰ, ਲੰਬੂਤਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫਲਾਂ ਦਾ ਭਾਰ 1.5-2.5 ਕਿਲੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਬੇਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ, ਸਾਫ ਰੇਤਲੀ ਜਾਂ ਦੋਮਟ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭੁਰਭੁਰੀ ਮਿੱਟੀ ਲਈ, 90 x 90 x 90 ਸੈ.ਮੀ. ਆਕਾਰ ਦੇ ਟੋਏ ਪੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਗ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ 25 ਕਿਲੋ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ, 1 ਕਿਲੋ ਨਿੰਮ ਤੇਲ ਕੇਕ ਅਤੇ 1 ਕਿਲੋ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਚੂਰੇ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਟੋਇਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਓ। ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਟਿਕਾਉਣ ਲਈ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਸਮਾਂ
ਫਰਵਰੀ ਤੋਂ ਮਾਰਚ ਜਾਂ ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇਸਦੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਉਚਿੱਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਫਾਸਲਾ
ਵਧੀਆ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਪੁੰਗਰੇ ਹੋਏ ਪੌਦੇ 8x8 ਮੀਟਰ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਬੀਜੋ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚਲਾ ਫਾਸਲਾ 10x10 ਮੀਟਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਢੰਗ
ਇਸਦੀ ਬਿਜਾਈ ਪਨੀਰੀ ਮੁੱਖ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਜਣਨ
ਪੈਚ ਅਤੇ ਰਿੰਗ ਬਡਿੰਗ ਪ੍ਰਜਣਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ੳਚਿੱਤ ਢੰਗ ਹਨ। ਇਸ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਬੀਜ ਦੀ ਸੋਧ
ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 12-14 ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਭਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਪੋਲੀਥੀਨ ਜਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਬੈੱਡਾਂ ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮਲਚਿੰਗ ਕਰੋ। ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਨਰਸਰੀ ਬੈੱਡਾਂ 'ਤੇ ਬੀਜੋ। ਬੀਜ 2-3 ਹਫਤੇ ਵਿੱਚ ਪੁੰਗਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਨੀਰੀ ਲਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪਨੀਰੀ ਅਤੇ ਬੀਜ ਦੁਆਰਾ ਲਾਏ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਨੀਰੀ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਮੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਪਨੀਰੀ ਲਗਾ ਕੇ ਪੌਦੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਪੌਦੇ ਨਾਲ ਪੈਚ ਬਡਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕੱਟ ਕੇ ਵੀ ਪੌਦਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਇਸ ਲਈ ਵਧੀਆ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸਦੀ ਛਟਾਈ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਧੀਆ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀਆਂ 4-6 ਟਾਹਣੀਆਂ ਹੋਰ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਣੀ ਸੋਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੋ।

ਜਦੋਂ ਪੌਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ, 10 ਕਿਲੋ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ, 50 ਗ੍ਰਾਮ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, 25 ਗ੍ਰਾਮ ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ 50 ਗ੍ਰਾਮ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਪਾਓ। ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹੋ। ਖਾਦਾਂ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਖਾਦਾਂ(ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ)

ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸਮੇਂ 25 ਕਿਲੋ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ, 1 ਕਿਲੋ ਨਿੰਮ ਤੇਲ ਕੇਕ ਅਤੇ 1 ਕਿਲੋ ਬੋਨ ਪਾਊਡਰ ਪਾਓ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਕਸ ਕਰੋ। ਪਨੀਰੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 10 ਕਿਲੋ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ, 500 ਗ੍ਰਾਮ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, 250 ਗ੍ਰਾਮ ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ 500 ਗ੍ਰਾਮ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਪ੍ਰਤੀ ਪੌਦਾ ਪਾਓ। ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਲਾਂ ਦੇ ਬਣਾਉਟੀ ਸਟੋਰੇਜ ਲਈ ਐਥਰਲ (2-ਕਲੋਰੋਇਥੇਨ ਫੋਸਫੋਨਿਕ ਐਸਿਡ) 1,000 ਤੋਂ 15,000 ppm ਪਾਓ ਅਤੇ 86° ਫਾਰਨਹਾਈਟ (30° ਸੈਲਸੀਅਸ) 'ਤੇ ਸਟੋਰ ਕਰੋ।

ਇਸ ਫਸਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੋਡੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਗੋਡੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਸਮੇਂ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਗਲੀ ਗੋਡੀ ਪੌਦੇ ਦੀ 2 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ 'ਤੇ ਕਰੋ।

ਨਵੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਧੀਆ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਜੰਮਣ ਲਈ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ 1 ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਫਾਸਲੇ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਿਓ। ਖੁਸ਼ਕ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫਲ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾ ਦਿਓ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਝੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਖੁਸ਼ਕ ਗਰਮ ਮੌਸਮ ਦੇ ਰੋਧਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਪੱਤੇ ਨਿਕਲਣ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦਿਓ।

• ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ

ਨਿੰਬੂ ਦੀ ਤਿੱਤਲੀ ਅਤੇ ਬੇਲ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਮੱਖੀ ਇਸਦੇ ਮੱਖ ਕੀੜੇ ਹਨ।
ਨਿੰਬੂ ਦੀ ਮੱਖੀ: ਇਹ ਪਪੀਲੀਓ ਡੈਮੋਲਿਅਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਨਰਸਰੀ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਸਪਾਈਨੋਸੈਡ 60 ਮਿ.ਲੀ. ਦੀ ਸਪਰੇਅ 8 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਕਰੋ।

ਬੇਲ ਦੀ ਤਿਤਲੀ: ਇਹ ਬੈਕਟਰੋਸੇਰਾ ਜ਼ੋਨਾਟਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪੱਤੇ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਸੁੰਡੀ: ਇਹ ਸੁੰਡੀ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਨਿਕਲਣ ਸਮੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਥਾਇਓਡੈਨ 0.1% ਪਾਓ।

• ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ

ਫਲਾਂ ਤੇ ਗੰਢਾਂ ਪੈਣਾ: ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਜ਼ੈਂਥੋਮੋਨਸ ਬਿਲਵਈ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਤੇ ਧੱਬੇ ਪਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਦੋ-ਮੂੰਹੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਛਾਂਟ ਦਿਓ ਅਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਓ ਜਾਂ ਸਟ੍ਰੈਪਟੋਮਾਈਸਿਨ ਸਲਫੇਟ(20 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ 100ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ)+ ਕੋਪਰ ਆਕਸੀਕਲੋਰਾਈਡ (0.3%) 10-15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਪਾਓ।

ਫਲ ਦਾ ਫਟਣਾ ਤੇ ਡਿੱਗਣਾ: ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਫਲ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਵਿੱਚ ਵਿਗਾੜ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ, ਬੋਰੈਕਸ 0.1% ਦੋ ਵਾਰ ਫੁੱਲ ਖਿੜਨ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਫਲ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਬਣਨ ਸਮੇਂ  ਪਾਓ।

ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਸਫੇਦ ਫੰਗਸ: ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਵੀ ਬੇਲ ਦੀ ਫਸਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਸਲਫਰ+ਕਲੋਰਪਾਇਰੀਫੋਸ/ਮਿਥਾਈਲ ਪੈਰਾਥਿਆਨ+ਗਮ ਅਕੇਸ਼ੀਆ(0.2+0.1+0.3%) ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

ਪਨੀਰੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ 6 ਤੋਂ 7 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪੌਦੇ ਫਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਤੁੜਾਈ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਫਲ ਪੀਲੇ-ਹਰੇ ਦਿਖਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੀਲੇ-ਹਰੇ ਫਲ 8 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਰੱਖੋ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰਾ ਰੰਗ ਚਲਾ ਜਾਵੇ। ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਚੱਕਣ-ਰੱਖਣ ਸਮੇਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤੋ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫਲ ਡਿੱਗਣ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਉਤਪਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਕੇ ਅਤੇ ਨਰਮ ਗੁੱਦੇ ਵਾਲੇ ਫਲ ਹੀ ਵਰਤੋ।

ਤੁੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਲਾਂ ਦੀ ਛਾਂਟੀ ਕਰੋ। ਫਿਰ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰੀ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਬੋਰੀਆਂ ਜਾਂ ਹਵਾ-ਰਹਿਤ ਪੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਕ ਕਰੋ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 15 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਲ ਦੇ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਾਉਟੀ ਸੋਧ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਬੇਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੂਸ, ਸਕਵੈਸ਼, ਜੈਮ, ਟੋਫੀ ਅਤੇ ਪਾਊਡਰ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

1.Punjab Agricultural University Ludhiana

2.Department of Agriculture

3.Indian Agricultural Research Instittute, New Delhi

4.Indian Institute of Wheat and Barley Research

5.Ministry of Agriculture & Farmers Welfare