ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫਸਲ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ।ਇਹ ਫਸਲ ਊਸ਼ਣ ਅਤੇ ਉਪ-ਊਸ਼ਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕੱਲੀ ਜਾਂ ਅਨਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਇਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫਸਲ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਗੁਜਰਾਤ, ਕਰਨਾਟਕ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਪਜਾਊ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਵਾਲੀ ਮੈਰਾ ਜ਼ਮੀਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ। ਖਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਇਸਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਲਈ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਫਸਲ 6.5-7.5 pH ਤੱਕ ਵਧੀਆ ਉਗਦੀ ਹੈ।

AL-15: ਇਹ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ ਅਤੇ 135 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀਆਂ ਫਲੀਆਂ ਗੁੱਛੇਦਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਔਸਤਨ ਝਾੜ 5.5 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

AL 201: ਇਹ ਛੇਤੀ ਪੱਕਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ ਅਤੇ 140 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਤਣਾ ਟਹਿਣੀਆਂ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁਂਦਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਫਲੀ ਵਿੱਚ 3-5 ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਬੀਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਔਸਤਨ ਝਾੜ 6.2 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

PPH 4: ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਰਹਰ ਦਾ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸਮ 145 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕਦੀ ਹੈ। ਪੌਦੇ 2.5-3 ਮੀ. ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਹਰੇਕ ਫਲੀ ਵਿੱਚ 5 ਪੀਲੇ ਦਾਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਔਸਤਨ ਝਾੜ 7.2-8 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

AL 882 (2018): ਇਹ ਕਿਸਮ ਅਰਧ-ਨਿਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ, ਛੇਤੀ ਪੱਕਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸਮ ਲਗਭਗ 132 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕ ਕਿ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੇਤ ਖਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪੌਦੇ ਸੰਘਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 1.6 ਤੋਂ 1.8 ਮੀਟਰ ਤਕ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫਲੀਆਂ ਪੌਦੇ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਖਰੇ ਹੋਏ ਗੁੱਛਿਆਂ ਤੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਫਲੀ ਵਿੱਚ 3-5 ਦਰਮਿਆਨੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪੀਲੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਬੀਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸਮ ਔਸਤਨ 5.4 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਝਾੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

PAU 881 (2007): ਇਹ ਕਿਸਮ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਲਦੀ ਪੱਕਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸਮ 132 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕ ਕਿ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਸਮੇਂ ਤੇ ਖੇਤ ਖਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪੌਦੇ ਲਗਭਗ 2 ਮੀਟਰ ਉੱਚੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਲੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਫਲੀ ਤੇ ਲਗਭਗ 3-5 ਪੀਲੇ ਭੂਰੇ, ਮੱਧਮ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬੀਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸਮ ਔਸਤਨ 5.1 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਝਾੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ

IPA 206: ਇਹ ਕਿਸਮ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੋਕੇ ਰੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬੀਜ ਦਰਮਿਆਨੇ, ਅੰਡਾਕਾਰ ਅਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਬੈਂਗਣੀ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸਮ ਔਸਤਨ 10 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਝਾੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਕਿਸਮ ਹੈ।

IPA 203: ਇਹ ਕਿਸਮ ਸਟੈਰਿਲਿਟੀ ਮੋਸੈਕ, ਫੁੱਲ ਨਾ ਬਣਨਾ ਅਤੇ ਫਾਈਟੋਪਥੋਰਾ ਸਟੈਮ ਬਲਾਈਟ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬੀਜ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸਮ ਔਸਤਨ 7-8 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਝਾੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਦਾਨੀ ਜ਼ੋਨ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੈ।

UPAS-120: ਇਹ ਕਿਸਮ ਜਲਦੀ ਪੱਕ ਕੇ ਤਿਆਰ (120-125 ਦਿਨ) ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਆਕਾਰ, ਘੱਟ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਬੀਜ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸਮ ਔਸਤਨ 6-8 ਕੁਇੰਟਲ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਝਾੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸਮ ਫੁੱਲ ਨਾ ਬਣਨ ਦੇ ਰੋਗ ਦੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਖਾਦਾਂ ( ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ)

ਤੱਤ ( ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ) 

ਨਾਇਟ੍ਰੋਜਨ 6 ਕਿਲੋ (13 ਕਿਲੋ ਯੂਰੀਆ), ਫਾਸਫੋਰਸ 16 ਕਿਲੋ (100 ਕਿਲੋ ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਪੀ.) ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ 12 ਕਿਲੋ (20 ਕਿਲੋ ਐੱਮ.ਓ.ਪੀ.) ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ ।  ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਬਿਜਾਈ ਸਮੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ  ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਓ । ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰੋ । ਜੇਕਰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਕਮੀ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਪੋਟਾਸ਼ ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰੋ । ਜੇਕਰ ਡੀ.ਏ.ਪੀ. ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨਾ ਵਰਤੋ।

ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ 3-4 ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰੋ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਮੀਂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰੋ। ਫੁੱਲ ਨਿਕਲਣ ਅਤੇ ਫਲੀਆਂ ਬਣਨ ਵੇਲੇ ਸਿੰਚਾਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਵੀ ਪੌਦੇ ਦਾ ਵਾਧਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਝੁਲਸ ਰੋਗ ਵੀ ਵੱਧ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਧ ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੰਚਾਈ ਨਾ ਕਰੋ। 

• ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ

ਫਲੀ ਦਾ ਗੰੜੂਆਂ: ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੀੜਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ 75% ਤੱਕ ਝਾੜ ਘਟਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਪੱਤਿਆਂ, ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਫਲੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।ਫਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲ ਮੋਰੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹੈਲੀਕੋਵਰਪਾ ਅਰਮੀਜੇਰਾ ਲਈ ਫੇਰੋਮੋਨੇ ਪਿੰਜਰੇ ਲਾਓ।ਜੇਕਰ ਨੁਕਸਾਨ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁੰਡੀਆਂ  ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਐੱਚ.ਐੱਨ.ਪੀ.ਵੀ. ਜਾਂ ਨੀਮ ਐਕਸਟ੍ਰੈਕਟ 50 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀ. ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ। ਜੇਕਰ ਇਸਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦਿਖੇ ਤਾਂ ਫਸਲ ਨੂੰ ਇੰਡੋਕਸਾਕਾਰਬ 14.5 ਐੱਸ.ਸੀ. 200 ਮਿ.ਲੀ. ਜਾਂ ਸਪਿਨੋਸੈਡ 45 ਐੱਸ.ਸੀ. 60 ਮਿ.ਲੀ. ਪ੍ਰਤੀ 100-125 ਲੀ. ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਰੋ।

• ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ

ਘੁਣਾ ਰੋਗ: ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉੱਲੀਆਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਣੇ ਅਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਉਪਰ ਧੱਬੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹਿੱਸੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਅਪਣਾਓ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮੈਨਕੋਜ਼ੇਬ 75 ਡਬਲਿਯੂ ਪੀ 2 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

ਫੁੱਲ ਨਾ ਬਣਨਾ:- ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਇਰੀਓਫਾਈਡ ਕੀੜੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਨਹੀ ਬਣਦੇ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਫਿੱਕੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਫੇਨਾਜ਼ਾਕੁਇਨ 10% ਈ ਸੀ 300 ਮਿ.ਲੀ. ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ 200 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

ਫਾਈਟੋਪਥੋਰਾ ਸਟੈਮ ਬਲਾਈਟ: ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤਣੇ ਉੱਤੇ ਭੂਰੇ ਗੋਲ ਅਤੇ ਬੇਰੰਗੇ ਧੱਬੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੱਤਾ ਸੜਿਆ ਹੋਇਆ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮੈਟਾਲੈਕਸਿਲ 8% + ਮੈਨਕੋਜ਼ੇਬ 64% 2 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

ਸਬਜੀਆਂ ਲਈ ਉਗਾਈ ਫਸਲ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਫਲੀਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਹੋਣ 'ਤੇ ਵੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਣਿਆਂ ਵਾਲੀ ਫਸਲ ਨੂੰ 75-80% ਫਲੀਆਂ ਦੇ ਸੁੱਕਣ 'ਤੇ ਵੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਵਾਢੀ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਹੋਣ 'ਤੇ ਬੀਜ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਵਾਢੀ ਹੱਥੀਂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਵਾਢੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਕਣ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਰੱਖੋ। ਗੁਹਾਈ ਕਰਕੇ ਦਾਣੇ ਅਲੱਗ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਟੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟ ਕੇ ਗੁਰਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਵਾਢੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਫਸਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਕੀ ਹੋਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਸਲ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵੇਲੇ ਪਲਸ ਬੀਟਲ ਤੋਂ ਬਚਾਓ।

1.Punjab Agricultural University Ludhiana

2.Department of Agriculture

3.Indian Agricultural Research Instittute, New Delhi

4.Indian Institute of Wheat and Barley Research

5.Ministry of Agriculture & Farmers Welfare