ਅਸ਼ਵਗੰਧਾ ਨੂੰ ਚਮਤਕਾਰੀ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਅਸ਼ਵਗੰਧਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂਦੀ ਗੰਧ(ਮਹਿਕ) ਘੋੜੇ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਵਰਗੀ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬੀਜ, ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਨਪੁੰਸਕਤਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਫੋਬੀਆ, ਸ਼ਾਈਜ਼ੋਫਰੀਨੀਆ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵਾਲੀ ਝਾੜੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਔਸਤਨ ਕੱਦ 30-120 ਸੈ.ਮੀ. ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਚਿੱਟੇ-ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਗੁੱਦੇਦਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਫੁੱਲ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਤਰੀ-ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਬੇਰ ਬਰਗੇ ਫਲ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅਸ਼ਵਗੰਧਾ ਉਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਗੁਜਰਾਤ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ।

ਵਧੀਆ ਨਿਕਾਸ ਵਾਲੀ ਰੇਤਲੀ ਦੋਮਟ ਜਾਂ ਹਲਕੀ ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ, ਜਿਸਦਾ 7.5-8.0 pH ਹੋਵੇ, ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਨਮੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸੋਖਣ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਵਗੰਧਾ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਵਿਰਲੀ, ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਨਿਕਾਸ ਵਾਲੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਵਧੀਆ ਨਿਕਾਸ ਵਾਲੀ ਕਾਲੀ ਜਾਂ ਭਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਇਸਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

Jawahar Asgand-20 and Jawahar Asgand-134: ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਖਾਰੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਲਿਆ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦਾ ਕੱਦ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਪਣੀ ਘਣਤਾ ਵਧੇਰੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ 180 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 0.30% ਐਨੋਲਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੈ।

Raj Vijay Ashwagandha-100: ਇਹ ਕਿਸਮ ਵੀ ਸੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਲਿਆ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

Rakshita and Poshita: ਇਹ ਕਿਸਮ ਸੀ ਐੱਸ ਆਈ ਆਰ-ਸੀ ਆਈ ਐੱਮ ਏ ਪੀ, ਲਖਨਊ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਝਾੜ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ।

WSR: ਇਹ ਕਿਸਮ ਸੀ ਐੱਸ ਆਈ ਆਰ-ਖੇਤਰੀ ਖੋਜ ਲੈਬੋਰਟਰੀ, ਜੰਮੂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

Nagori: ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟਾਰਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਸ਼ਵਗੰਧਾ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ, ਭੁਰਭੁਰੀ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਭੁਰਭੁਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤ ਨੂੰ 2-3 ਵਾਰ ਵਾਹੋ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਿਸਕ ਜਾਂ ਹੈਰੋ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਾਹੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਪਾਓ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਮਈ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਕਰੋ।

ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਸਮਾਂ
ਅਸ਼ਵਗੰਧਾ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਜੂਨ-ਜੁਲਾਈ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਨਰਸਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ।

ਫਾਸਲਾ
ਪੁੰਗਰਾਅ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚਲਾ ਫਾਸਲਾ 20-25 ਸੈ.ਮੀ. ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚਲਾ ਫਾਸਲਾ 10 ਸੈ.ਮੀ. ਰੱਖੋ।

ਬੀਜ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ
ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ 1-3 ਸੈ.ਮੀ. ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ 'ਤੇ ਬੀਜੋ।

ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਢੰਗ
ਇਸਦੀ ਬਿਜਾਈ ਪਨੀਰੀ ਮੁੱਖ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਲਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਬੀਜ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
ਵਧੀਆ ਕਿਸਮਾਂ ਲਈ 4-5 ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।

ਬੀਜ ਦੀ ਸੋਧ
ਫਸਲ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੀਰਮ ਜਾਂ ਡੀਥੇਨ ਐੱਮ 45 (ਇਨੋਫਿਲ ਐੱਮ45) 3 ਗ੍ਰਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਲੋ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧੋ। ਸੋਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਓ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਵਰਤੋ।

ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਭੁਰਭੁਰਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਹਲ ਨਾਲ ਵਾਹੋ ਅਤੇ ਦੋ ਵਾਰ ਤਵੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਹੋ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਤੱਤ ਪਾਓ। ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਬੀਜ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਤਿਆਰ ਨਰਸਰੀ ਬੈੱਡਾਂ 'ਤੇ ਬੀਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਰੋਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 10-20 ਟਨ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ, 15 ਕਿਲੋ ਯੂਰੀਆ ਅਤੇ 15 ਕਿਲੋ ਫਾਸਫੋਰਸ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਓ।

ਬੀਜ 5-7 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁੰਗਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 35 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਪਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰੋਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪਾਣੀ ਦਿਓ ਤਾਂ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਟਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। 60 ਸੈ.ਮੀ. ਫਾਸਲੇ 'ਤੇ ਮੌਜੂਦ 40 ਸੈ.ਮੀ. ਚੌੜੀਆਂ ਵੱਟਾਂ 'ਤੇ ਰੋਪਣ ਕਰੋ।

ਖਾਦਾਂ(ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ)

ਤੱਤ(ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ)

 
ਖੇਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸਮੇਂ, ਲਗਭਗ 4-8 ਟਨ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਪਾਓ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਾ ਦਿਓ। ਫਿਰ ਸੁਹਾਗੇ ਨਾਲ ਖੇਤ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰੋ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਜਾਂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਚਿਕਿਤਸਕ ਪੌਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ, ਵਰਮੀ ਕੰਪੋਸਟ, ਹਰੀ ਖਾਦ ਆਦਿ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਬਾਇਓ-ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਜੋ ਕਿ ਨਿੰਮ, ਚਿਤਰਕਮੂਲ, ਧਤੂਰਾ, ਗਊ-ਮੂਤਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ 6 ਕਿਲੋ(ਯੂਰੀਆ 14 ਕਿਲੋ) ਅਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ 6 ਕਿਲੋ (ਸਿੰਗਲ ਸੁਪਰ ਫਾਸਫੇਟ 38 ਕਿਲੋ) ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਖੇਤ ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਮੁਕਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਗੋਡੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ 20-25 ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਦੂਜੀ, ਪਹਿਲੀ ਗੋਡੀ ਤੋਂ 20-25 ਦਿਨ ਬਾਅਦ। ਨਦੀਨਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਈਸੋਪ੍ਰੋਟਿਊਰੋਨ 200 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਅਤੇ ਗਲਾਈਫੋਸੇਟ 600 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਪਾਓ।

ਬੇਲੋੜੇ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਫਸਲ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਵਰਖਾ ਵਾਲਾ ਦਿਨ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ 1-2 ਵਾਰ ਜੀਵਨ-ਰੱਖਿਅਕ ਸਿੰਚਾਈਆਂ ਕਰੋ। ਸੇਂਜੂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ, 10-15 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰੋ। ਪਹਿਲੀ ਸਿੰਚਾਈ ਪੁੰਗਰਾਅ ਤੋਂ 30-35 ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੂਜੀ ਸਿੰਚਾਈ 60-70 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਕਰੋ।

• ਕੀੜੇ ਮਕੌੜੇ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ

ਇਸ ਫਸਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਕੁੱਝ ਕੀੜੇ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਜਾਂ ਜੂੰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਚੇਪਾ: ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਕੀੜਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਰਸ ਚੂਸਦਾ ਹੈ; ਇੱਕ ਕਾਲੀ ਮੱਖੀ ਜਾਂ ਹਰੀ ਮੱਖੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ। ਇਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਚੇਪੇ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਮੈਲਾਥਿਆਨ 0.5% ਅਤੇ ਕੈਲਥੇਨ 0.1% - 0.3% ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀ ਸਪਰੇਅ 10-15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵਕਫੇ ਤੇ ਕਰੋ।

ਕੀੜਿਆਂ ਦਾ ਹਮਲਾ: ਸ਼ਾਖ ਦਾ ਗੜੂੰਆ ਅਤੇ ਜੂੰ ਮੁੱਖ ਕੀੜੇ ਹਨ।

ਸ਼ਾਖ ਦਾ ਗੜੂੰਆ: ਇਸ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਸੁਮਿਸਾਈਡਿਨ 10 ਮਿ.ਲੀ. ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

ਜੂੰ: ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਸਦਾ ਹਮਲਾ ਦਿਖੇ, ਤਾਂ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਇਥੀਓਨ 10 ਮਿ.ਲੀ. ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

• ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ

ਇਸ ਫਸਲ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਗਲਣ ਅਤੇ ਝੁਲਸ ਰੋਗ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਨਵੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਗਲਣਾ ਅਤੇ ਮੁਰਝਾਉਣਾ: ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਕੀੜਿਆਂ ਜਾਂ ਨੀਮਾਟੋਡ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਬੀਜ ਜਾਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਬਿਮਾਰੀ ਰਹਿਤ ਬੀਜ ਵਰਤੋ ਜਾਂ ਨਿੰਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।

ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਧੱਬੇ: ਇਹ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਫੰਗਸ, ਜੀਵਾਣੂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਬੇਰੰਗੇ ਧੱਬੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ 30 ਦਿਨ ਬਾਅਦ 3 ਗ੍ਰਾਮ ਡਾਈਥੇਨ ਐੱਮ-45 ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬਿਮਾਰੀ ਦਿਖੇ ਤਾਂ 15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਦੋਬਾਰਾ ਸਪਰੇਅ ਕਰੋ।

ਪੌਦਾ 160-180 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਟਾਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੁਸ਼ਕ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਕਰੋ, ਜਦੋਂ ਪੱਤੇ ਸੁੱਕ ਰਹੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਫਲਾਂ ਰੰਗ ਲਾਲ-ਸੰਤਰੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇਸਦੀ ਕਟਾਈ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਹੱਥੀਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਵਰ ਟਿਲਰ ਜਾਂ ਕੰਟਰੀ ਪਲੋਅ ਆਦਿ ਨਾਲ।

ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 8-10 ਸੈ.ਮੀ. ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਕੱਟ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਂਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵੇਚਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਟੀਨ ਦੇ ਬਕਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਉੱਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁੱਲ 'ਤੇ ਵਿਕੇਗੀ। ਇਸਦੇ ਬੇਰਾਂ ਵਰਗੇ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾ ਕੇ ਪੀਹ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਬੀਜ ਲਏ ਜਾ ਸਕਣ।

1.Punjab Agricultural University Ludhiana

2.Department of Agriculture

3.Indian Agricultural Research Instittute, New Delhi

4.Indian Institute of Wheat and Barley Research

5.Ministry of Agriculture & Farmers Welfare